فدائیان قرآن

چكيده .

در اين مقاله ، سعي بر آن است كه با بررسي منابع تاريخي مربوطه ، به اين حقيقت پي ببريم كه : سلمان فارسي عليه السلام ، بعنوان اصليترين عامل در پيدايش و گسترش تشيع مردم ايران ، نقش ايفا كرده است .

كليد واژه ها : سلمان فارسي ، تشيع ، ايران ، ايراني

مقدمه .

سلمان فارسي ، بزرگترين صحابي پيامبر اسلام ، و مهم ترين مدافع حقانيت تشيع ، شخصيتي است كه در نوع خود ، در تاريخ اسلام ، و در بين مسلمانان ، بي نظير . و عقل سليم به خود اجازه نخواهد داد كه مانندي براي اين حقيقت تاريخ ، تصور كند . بهمين دليل است كه بعضي او را افسانه ي ، اسطوره ي ، و يا داراي شخصيتي پيچيده خوانده اند .[1] و جالب آنست كه بعضي از اعراب ناسيوناليست ، باوري به وجود اين حقيقت ندارند ، چرا كه مطرح ميكنند ، چطور ممكن است شخصي از موالي[2] ، بزرگ عرب شود [3] . هر چند ، بسياري از مورخان با انصاف ، اين نظريات را مردود دانسته اند ،[4]  و لكن ، توجه به اين شخصيت كه ، هر مرحله ي از زندگي اش ، آموزه ي گرانبها براي مسلمانان ( و غير مسلمانان ) ميباشد ، ناچيز ، و قابل دفاع نميباشد ، چرا كه ، بقول رسول مكرم اسلام صلي الله عليه و اله و سلم ، سلمان فارسي ، دريايي است كه انتهايي ندارد كنزيست كه تمامي ندارد ،[5]  و بقول دكتر شريعتي ،[6] شكي نيست كه نبودن كتاب جامعي و درست به فارسي درباره ي سلمان ، اولين قهرمان ايراني اسلام و پيش قدم تشيع ، از انحطاط فكري و اخلاقي شگفت انگيز ما حكايت ميكند . و اين قول جناب دكتر ، كاملا صحيح و بجاست زيرا سلمان و حركتش ، براي دست يابي به حقيقت ، نمادي از التهاب و حقيقت جويي يك ملت بايد دانست كه سلمان نماينده ي ملت ايران است .[7]

با اين وجود ، در اين نوشتار ، فقط به گوشه ي بسيار كوچك و ناچيز از زندگي و شخصيت اين ابر مرد تاريخ مي پردازيم ، و آن ، بررسي نقش سلمان فارسي عليه السلام ، در پيدايش و گسترش تشيع در ايران است .

ايران ما ، كه در حدود 1700 سال پيش از ميلاد ، دو قبيله مادي و پارسي ( كه متدينان دين زرتشت بودند ) به نواحي جنوبي آن كوچ ، و در دشت هاي سرسبز و خرم آن ساكن و در آنجا به كشاورزي مشغول شدند . اما بعد از مدتي بر اثر اشرافيگري و فساد در دستگاه عالمان زرتشتي و طبقات حاكم و حكومت ، تغيير نظر در دين خود دادند ، كه اين تغييرات ، تقريبا ، مصادف با ورود مسلمانان به اين سرزمين مقدس شده بود .[8]

اما ، مسئله ي كه قابل توجه و بررسي است ، وجود تشيع ، در سالهاي ابتدايي ورود مسلمانان به ايران است ، كه مورخين ، علل مختلف و متفاوت ( و بعضا ضد و نقيض ) در اين مورد مطرح كرده اند .[9] لكن ، در اكثريت به نقش ، سلمان فارسي اشاره ي نشده است ، و اين غفلت ، محل تامل و تعجب و سوال ميباشد ، كه چطور شخصيتي مانند سلمان ، با آن قدرت اسلامي و نقش شيعي ، كه در قبل از مسلماني و در زمان حيات رسول اعظم ، و بعد از حيات ايشان ، و در فرمانروايي بر مدائن ، نتوانست جزو علل مطرح در شيعه سازي مردم ايران نقش داشته باشد . در حاليكه بعضي او را آنقدر صاحب نفوذ در اسلام و تشيع ميدانند كه او را يكي از ايدئولوژيستمنهاي اسلامي ، و مأثر در شكل گيري عقايد شيعي[10] مطرح ميكنند . هر چند ، اين نگاهها ، غلو آميز است ولي ميتواند خبري ( كم واضح ) از ، عظمت تاثير او بر حركت اسلامي و شيعي داشته باشد .

بنابر اين ، در اين نوشتار ، براي دست يابي به مدعاي خود ، چند موضوع را مورد بررسي قرار ميدهيم:

زندگاني سلمان در زمان حيات رسول صلي الله عليه و آله ، كه حاوي بخشهاي مانند ، سلمان قبل از اسلام ، سلمان و ايرانيان در نگاه پيامبر اسلام  . نقش سلمان در تاريخ اسلام . ايرانيان مسلمان در زمان حيات رسول مكرم . بررسي تاثير سلمان بر ايرانيان مسلمان آنزمان .

زندگاني سلمان در زمان امامت امير المومنين عليه السلام ، كه حاوي بخشهاي مانند ، سلمان بعد از شهادت رسول اعظم . سلمان و دفاع از امير المومنين . سلمان و فتح مدائن . سلمان و رهبري مدائن . سلمان و ايرانيان در ايران . سلمان و لحظات آخر حيات .

زندگاني سلمان در زمان حيات رسول صلي الله عليه و آله و سلم .

نام او ، ماهو يا روزبه[11] بن خشبوزان[12] است و بعضي[13] او را ، فيروزان نامند . اما بعد از اسلام آوردن ، به نام " سلمان " بدستور نبي مكرم اسلام عليه و آله السلام ، مفتخر شد .[14]

كنيه اش ، ابو عبد الله . [15]

محل تولد ، فارس ( شيراز ) . [16]

ابو عبد الله ، حدود 216 سال و يا 316 سال قبل از هجرت ،[17] در خانواده‌ي زرتشتي ( كه پدر[18] خانواده از دهقانان[19] بود ) چشم به جهان گشود . در کودکي ( بدون اطلاع خانواده ) بدين عيسوي گرائيد ،[20] و چون از کشيشان شنيده بود که ظهور پيغمبر تازه اي نزديک شده است ، خانه پدر را ترک گفت [21] و در پي يافتن آن پيغمبر به سفرپرداخت . چون به سوريا رسيد چندي در شام و موصل و نصيبين اقامت جست تا آنکه در بلاد عرب به اسارت بني کلب افتاد و مردي از بني قريظه او را خريد و به يثرب برد .

در اين شهر از ظهور پيغمبر آگاه شد و چون گفته ها و علائم و نشانه هايي که از کشيش مراد خود شنيده بود در پيغمبر بديد بزودي اسلام آورد .[22] رسول اکرم عليه السلام او را از خواجه اش خريد[23] و آزاد کرد ، كه از آن موقع سلمان ملازم رسول خدا و نزد ايشان صاحب منزلتي خاص شده بود .

سلمان ، از آن زمان به بعد ، جزو ، محارم اسرار رسول خدا شد ،[24] تا حدي كه ، رسول مردم را به زيارت چهره ي مبارك او ، ترغيب ميفرمود .[25] او و قومش ( ايرانيان ) را ، مصداق و يا شأن نزول آيات معرفي ميفرمود .[26] و آنقدر براي او ارزش قائل شد كه ، عهدنامه ي در آزادي خانواده ي او نوشت .[27] همه ي اين توجهات به يك سو ، كسب مدال " منّا اهل البيت " از سوي ديگر ، كه شايان توجه عظيمي ست ( و شيرينتر ، شأن صدور اين سخن گرانبهاست[28] ) .

با اين اوصاف ، سلمان بعنوان بزرگترين صحابي رسول خدا به همه‌ي مسلمانان معرفي شد . اين همه ، نقش او را در جامعه ي نو پاي ديني ، كه در مدينه متولد شده بود ، سنگينتر مي سازد . تا جائيكه ، مهمترين مشاورات رسول با او انجام ميشد

مانند کندن خندق در جنگي که در تاريخ اسلام به غزوه خندق معروف است ( كه بعضي از مورخين مطرح كرده اند كه ، اين روش مقابله با دشمن را او در ايران ، تجربه كرده بود ) .

ارتباط با اديان مختلف بدستور رسول ، براي پيشبرد اهداف اسلام . [29]

ارتباط با ايرانيان ، بطوريكه ، ترجمه ي بخشي از قرآن شريف ، را به پيشنهاد هموطنان خود ، و با مساعدت و موافقت نظر رسول گرامي اسلام ، بر عهده گرفت .[30]

و همينطور ، ترجمه و مديريت نامه هاي رسول به ايرانيان و بالعكس .[31]

و همچنين ، منزل و خانه ي او ، محل استراحت و تجمع ايراينان ( چه مسافر به مدينه و چه غير مسافر ) . [32]

شايان ذكر است كه ، ايرانيان مسلمان در آن زمان ( حيات رسول ) ،

يا در مدينه حضور داشتند[33] ( كه نوعا كنيز و بنده و از موالي بودند ) مانند ام الفارسيه ( اولين زن مسلمان ايراني كه سلمان را در بدو ورود به مدينه ، براي تشرف به محضر رسول راهنمايي كرد ) ، ابو شاه ( كه طبق نقل تاريخ ، در پاي منبر رسول عليه السلام نشسته بود كه بعد از پايان سخنان ايشان ، خواست كسي از حاضرين متن سخنراني را برايش بنويسد ) ، جوان ايراني كه در جنگ احد شركت كرده بود ،[34] زاذان ( از مريدان امير المومنين عليه السلام ، و از خدمتكاران سلمان در مدائن ) و ....

و يا در خارج مدينه بودند ( ولي ارتباطات خود را از زمان مسلماني به بعد حفظ كردند ) مانند ايرانيان مقيم يمن[35] ( به رهبري باذان بن تيجان ) ، ايرانيان در ايران و عراق ( از قبيل قبيله ي عبد القيس ، كه از مواليان بودند ) .

اما نكته قابل تامل آنست كه آيا سلمان فارسي با آن مقام و جايگاهي كه در بين مسلمانان پيدا كرده بود ، ميتواند با اين ايرانيان ، هيچگونه ارتباطي نداشته باشد . و همچنين ، آيا اين ارتباط قابل حدس تقريب به واقعيت ، ميتواند يك ارتباط معمولي مانند دو شخصي كه در يك امري مانند ايرانيت و يا مسلمانيت ، مشتركند ، برقرار باشد . و آيا ، اين ارتباط نميتواند ، يك ارتباط و رابطه ي ، كليدي و اصلي براي رشد اسلاميت در بين ايرانيان آنزمان داشته باشد ؟ لذا با تقريب به يقين ، شكي در اين تاثير نيست . بهمين لحاظ ، نام سلمان بعنوان شيعيان اولي و اصيل ، و تا جائيكه شيعه در زمان حيات رسول ، به ايشان و افرادي مانند اباذر و مقداد شناخته مي شد . پس آيا ممكن است اسلامي كه سلمان فارسي عليه السلام ، به هموطنان خود معرفي ميكند ، مثلا در ترجمه ي قرآن ، در تبليغ اسلام به ايرانياني كه ، شايد زرتشتي و يا اصلا ديني نداشته باشند ، شيعي ، و با هدايت و رهبري ، رسول مكرم ( كه اولين شيعه و بنيانگذار شيعه است ) و امير المومنين عليهم السلام نباشد ؟ لذا بنظر نگارنده ، با مختصر اطلاعات بدست آمده ، اين امر تقريب به محال مي باشد . هر چند در منابع تاريخي ارتباطي قابل انتظار ، بين سلمان و ايرانيان مسلمان آنزمان ، كه قابل توجه باشد ، مطرح نشده ولكن اين حدسيات ، به انسان كمك ميكنند كه تاملات تاريخي خود را عمق ببخشد . 

سلمان در زمان امامت امير المومنين علي عليه السلام .

اين صحابي جليل القدر رسول گرامي اسلام ، بعد از شهادت مولاي خود ، به وصي و جانشين بحق ايشان ، اقتدا كرد و لحظه ي از علي عليه السلام ، دور و جدا نشد ، و بقول امام جعفر صادق عليه السلام ، او هواي اميرالمومنين عليه السلام بر هواي نفس خود ترجيح ميداد . [36] لذا ، با غاصبين خلافت ، به هر روشي كه مقدور بود ، مقابله ميكرد ، و اين شعار كوبنده اش " كرديد و نكرديد " كه در مخالفت غاصبين سر ميداد ، زبانزد دوست و دشمن علي عليه السلام بوده و هست . و اين مخالفتها ، صحنه ي تاريخ اسلام را بجايي كشاند كه ، اين صحابي بزرگ ( بهمراه اصحاب جليل القدر ديگر مانند اباذر[37] ) ، مورد هتك حرمت و ضرب و شتم قرار مي گيرند .

تا اينكه در زمان خلافت عمر بن خطاب ، بعد از 16 سال ،[38] بهمراه مسلمانان براي لشكر كشي و حمله و فتح ايران ، به وطن خود بازگشت . اين مرد بزرگ ، در اين فتح ، كه به قادسيه معروف است ، رائد ( ناظر و راهنما )[39] و داعيه ( دعوت كننده ) ، در صف اول جنگ حضور داشت ، كه مردم هر منطقه را در هر روز قبل از جنگ ، 3 بار دعوت به اسلام ميكرد . [40]  و ميفرمود : من از شمايم . و به شما علاقه مند ، به اسلام بپيونديد ، و اگر مسلمان نشويد ، بايد جزيه دهيد ، و گرنه جنگ ادامه مي يابد . بيايد مسلمان شويد تا با هم ، بر اساس برادري و تعاون زندگي كنيم .[41]

تا آنكه ، در ابتداي اين نبرد ، شهر مدائن[42] ، با پيوستن 4000 نفر ايراني به سپاه اعراب ( كه به آنها حمرا ، سفيد رو ، كه به مواليان گفته ميشد ) ، در تاريخ 16 هجري قمري فتح شد ،[43] و فرماندهان جنگ ،[44] تصميم بر اين گرفتند كه ، سلمان فارسي را حاكم اين منطقه كنند .

اعراب مسلمان ، در پيشروي خود در داخل ايران به ، مناطق مختلفي مانند قصر شيرين[45] ، ديلم و قزوين رفتند ،[46] كه اين فتوح باعث فتح تقريبا كامل ايران شد .

سلمان پس از فتح مدائن ، به فرمانروايي در اين شهر منصوب شود . او مقر حكومت خود را ، كاخ كسري ،[47] كه محل حكمراني شاهان ساساني بود انتخاب نكرد بلكه در كنار بازار شهر ، خانه ي براي خود ساخت ، تا بهتر بتواند بر اوضاع شهر حاكم باشد . او ، علاوه بر حكمراني كه تمامي حاكمان بر آن پافشاري مي كنند ، برنامه هاي را به اجرا گذاشت كه كمتر حاكمي به آنها توجه مي كرد .

براي نمونه ، چند كاري كه زبانزد شده بود را ، بيان ميكنيم :

زهد و بي توجهي به دنيا ، كه نقل شده است ، در خانه اش ، فقط مهمترين وسايل ، شمشير و قرآن بود .[48]

و يا نقل شده است كه ، در لحظات رحلتش ناراحت بود و گريه ميكرد و ميفرمود كه رسول خدا با ما عهد كرد كه توشه ي هر يك از شما از دنيا ، به اندازه ي توشه ي يك مسافر باشد ، ولي در كنار من ، اثاثيه هاي وجود دارند كه نگران كننده اند ، و اين در حالي بود كه راوي نقل ميكند ، در كنارش ، طشت ، سپر جنگي ، آفتابه گلي وجود داشت .

و در مذمت دنيا دوستي ميفرمود :

يا ساكن الدنيا تأهب و انتظر يوم الفراق 

واعد رادا للرحيل فسوف تهدي بالرفاق

و أبك الذنوب بأدمع تنحل من سحب الاماق

يا من أضاع زمانه ! أرضيت ما يفنى بباقي[49] 

( ترجمه : اي كيسكه در دنيا سكونت كرده اي ، آماده ي آخرت و در انتظار جدايي از دنيا باش . و براي كوچ  خود توشه را فراهم كن كه به زودي به  وسيله ي كاروانهاي رونده به سوي مرگ روانه ميشوي . براي گناهان خود گريه كن و اشكهايت را از پرده هاي چشمهايت بريز . اي كسيكه فرصت وقت را تباه ساختي ، آيا از آن همه فنا شده ها به باقي مانده ي ( اندك ) عمرت خشنود هستي ؟! ) .

برگزاري جلسات تفسير قرآن . او كه فقيه ترين[50] انسان بعد از اهلبيت بود[51] و تحت تعليم كامل و مستقيم اهلبيت عليهم السلام بود ، در كاخ كسري ( مدائن ) درس تفسير سوره ي يوسف برگزار كرده بود . و حتي در آنجا ، نماز ، بخصوص نماز جمعه برگزار ميكرد .[52] و در بعضي از منابع آمده است كه ، اندك اندك مردم از برگزاري جلسه تفسير ، با خبر شده بودند ، كه در حدود 1000 نفر تجمع كردند ، ولي سپس نسبت به اين جلسات بي ميل ، و به 100 نفر تقليل پيدا كردند ، اما سلمان ، از اين اوضاع و احوالات ناراحت مي شد ، و ميفرمود آيا دوست داريد درباره ي اباطيل با شما سخن بگويم .[53]

سلمان پس از رسيدن به فرمانروايي مدائن ، و بدنبال فتح شهر هاي ايران توسط مسلمانان ، به آن شهرها سفر ميكرد ، محصول اين سفرها ، تبليغ تشيع ( اسلام شيعي ) بود كه ، بقول لويي ماسينيون ، بايد به مسلمانان بياموزد كه علي را امام شرعي بشاسند . و از اين جهت در تاريخ ، نمونه هاي را مطرح ميكنند ، كه دال بر تشيع مردم در آنزمان را دارد . [54]

و اينچنين است كه سلمان در بعد از شهادت رسول معظم اسلام ، مبلغ اصلي و قدرتمند شيعه ، در سرزمين ايران و عراق بحساب مي آيد ، مخصوصا در ايران ، كه از فرمانروايي مدائن و سفر به شهرهاي ايران ، كه در گامهاي ابتدايي آشنايي با اسلام بودند ، توانست تشيع را ، با اندازه ي توان خود و مردم ، گسترش دهد .

اما ، بايد اذعان كرد كه مطالب تاريخي ، اقناع كننده ي درباره ي سلوك او در اين مدت ، وجود ندارد ، و لذا ، فرضيات فوق ، از روشنايي لازم برخوردار نيستند .

 و در نهايت اين صحابي جليل القدر كه ، باب النبي در روايات شيعي[55] ، ناميده شده است ، بعد از 19 سال[56] فرمانروايي در مدائن ، در تاريخ 35 ق ، دار فاني را وداع گفت ، و به مولي خود رسول معظم اسلام صلي الله عليه و آله و سلم پيوست . و اين در حاليست كه ( به نقل از زاذان ، خدمتكار سلمان ) امير عليه السلام براي جنازه ي مباركش ، غسل و نماز فرمود[57] و در نماز خود تكبير بلند بلند ميفرمود و دو نفر ديگر هم به ايشان اقتدا كرده بودند ، كه بعد از نماز از امير المومنين عليه السلام پرسيدم كه اينان كيانند ، فرمود : برادرم جعفر طيار ، و ديگري خضر نبي عليهما السلام بودند و با هر يك از آنها ، 70 صف از فرشتگان حضور داشتند كه در هر صفي هزار هزار فرشته حاضر بودند ( و بهمين دليل ، تكبيرها را بلند بلند ميگفتم ) . [58]

و سلام و درود بي پايان خدا ،

بر تو اي ابا عبد الله سلمان ،

اي اهل بيت پيامبر ،

اي كسيكه بر تمام ايرانيان شيعه ، حقي پايان ناپذير داري !

تاريخ نگارش : تابستان 1387 ش .

منابع و مآخذ :

1. دكتر محمد رضا تركي ، پارساي پارسي ( سلمان فارسي به روايت متون فارسي ) .
2. پرويز پور تجن ، در شناخت  ابن مقفع ، فارابي ، بزرگمهر و سلمان فارسي ، انتشارات شباهنگ .
3. رسول جعفريان ، تاريخ تشيع در  ايران تا طلوع صفوي ، انتشارات انصاريان .
4. عبدالحسين زرين كوب، تاريخ مردم ايران ، انتشارات  امير كبير .
5. علي اكبر دهخدا ، لغت نامه دهخدا .
6. شيخ صدوق ، كمال الدين و تمام النعمة .
7. ج‍ع‍ف‍رم‍رت‍ض‍ی‌ ال‍ع‍ام‍ل‍ی‌ ، س‍ل‍م‍ان‌ ال‍ف‍ارس‍ی‌ ، م‍وس‍س‍ه‌ ال‍ن‍ش‍ر الاس‍لام‍ی .
8. الشيخ عبد الواحد المظفر ، سلمان المحمدي ، المكتبة الحيدرية .
9. آيت الله كمره اي ، فتاواي صحابي كبير سلمان فارسي .
10. لويي ماسينيون ، سلمان پاك ، ترجمه و مقدمه ي دكتر شريعتي .
11. محمد عبدالحليم عبدالله ، سلمان فارسي ( ترجمه ي حسن فرامرزي ) ، انتشارات جاويدان .
12. محمد محمدي اشتهاردي ، رابطه ي ايران با اسلام و تشيع ،. انتشارات برهان .
13. محمد محمدي اشتهاردي ، زندگي پر افتخار سلمان فارسي – پيشگام رابطه ي ايران و اسلام ، اتشارات پيام آزادي .
14. مجلسي ، بحار الانوار .
15. شيخ مفيد ، الاختصاص .
16. عطا الله مهاجراني  . بررسی سير زندگی و حکمت و حکومت سلمان فارسی .
17. محمد يحيي الحداد ، تاريخ اليمن السياسي .
18. عباس ملكي ، سلمان فارسي ، دفتر نشر فرهنگ اسلامي .
19. ميرزا حسين النوري الطبرسي ، نفس الرحمن في فضائل سلمان .
20. وحيد دامغاني ، سيماي سلمان از بردگي تا فرمانداري ، انتشارات مؤسسه فراهاني .
21. ياقوت حموي ، معجم البلدان ، دارالكتب العلميه .

تشكر و سپاس .

بر خود لازم مي دانم كه از مؤسس عظيم الشأن كتابخانه تخصصي تاريخ اسلام و ايران ( قم ) ، مديريت محترم و كاركنان شريف ، و همه ي كساني كه حقير را در ارائه اين مقاله ياري نمودند ، تشكر و سپاس ، و آرزوي موفقيت نمايم  .