بسم الله الرحمن الرحیم .
قابل توجه داوطلبین مجاز به انتخاب رشته آزمون كارشناسى ارشد در رشته اللهیات ( کلام و فلسفه اسلامی ) .
تا چند روز دیگر ، کارنامه اولیه داوطلبین مجاز به انتخاب رشته آزمون كارشناسى ارشد اعلام می شود . بهمین جهت لازم دیدم که رشته جدیدی که از سال گذشته تحصیلی ، در دانشگاه قم شروع بکار کرده است – و حقیر هم یکی از دانشجویان این رشته هستم - معرفی کنم .
رشته شیعه شناسی با گرایش کلام ، با پیشنهاد حضرت حجه الاسلام و المسلمین دکتر محمود تقی زاده داوری ، که ریاست موسسه شیعه شناسی و معاونت پژوهشی دانشگاه قم را هم بر عهده دارند ، بوجود آمد و به مدیر گروهی ایشان در دانشگاه قم شروع بکار کرد .
رشته شيعه شناسى ، گرایش کلام ( كارشناسى ارشد ) .
مشخصات كلّى رشته و سر فصل دروس .
الف . مشخصات كلّى رشته .
1. مقدمه .
ترديدى نيست كه نظام جمهورى اسلامى ايران ما، از پويايى هاى درونى آموزه ها و آئين هاى شيعى نشأت گرفته است. آموزه هاى امامت، ولايت، عدالت، امر به معروف و نهى از منكر، جهاد و شهادت، و آئين هاى تاسوعا و عاشورا، كه همواره در طول تاريخ در ذهن و زبان، كردار و رفتار شيعيان مخلص عدالت علوى و شهادت حسينى جلوه گرى داشته، و در عصر حاضر با هدايت و رهبرى اسلام شناسى جامع الشرايط ـ حضرت آية الله العظمى امام خمينى(رحمه الله) ـ به نهضتى توفنده و سپس به انقلابى فراگير (1357 ش) تبديل شد و قالب هاى جامعه، سياست و فرهنگ ايران را با محتوايى دينى، دگرگون ساخت و هويتى نو بخشيد.
انقلاب اسلامى ايران كه به شدّت مورد توجّه جهانيان قرار گرفت، در محافل دانشگاهى مغرب زمين نيز به طور ويژه اى مورد مطالعه مجدّد واقع شد و درون مايه هاى شيعى آن به طور خرد و تفصيلى بررسى و بازبينى گرديد. اكنون بيش از دو دهه است كه شرق شناسان، اسلام شناسان، شيعه شناسان و ايران شناسانِ كشورهاى اروپايى و امريكايى به طور مستمّر و روشمند ابعاد مختلف و گسترده، آموزه ها و آئين هاى جماعت ها و جوامع شيعى در اطراف و اكناف جهان را مورد پژوهش قرار داده و بدين منظور به گسترش مراكز و بخش هاى مطالعات اسلامى -شيعى در محافل دانشگاهى خود پرداخته اند. طيف وسيع مجلات، فصلنامه ها، سال نامه ها، كارگاه هاى پژوهشى، همايش هاى علمى، پروژه هاى تحقيقاتى و رساله ها و كتبى كه در مغرب زمين درباره تشيع و شيعيان منتشر مى شود، به وضوح ايده مذكور را تأييد مى كند .
البته دروس و دانش هاى شيعى همواره در حوزه هاى علميّه و نيز در دانشكده هاى الهيّات ما مورد تدريس و تحقيق بوده اند و بدين طريق به پاسخ گويى نيازهاى درونى جامعه شيعى پرداخته اند، ولى گستردگى و تنوّع مطالعاتى كه در اين دهه هاى اخير در زمينه مذهب شيعه و شيعيان در اروپا و امريكا و آسياى دور انجام مى شود، ضرورت شكل گيرى رشته اى مستقل و متمركز در اين باره را بازگو مى كند.
اكنون شيعه در كانون مطالعات ذرّه بينى ديگران قرار گرفته است و جا دارد كه خود شيعيان نيز به طور جدّى تر و متمركزتر و روشمندتر و جامع تر به پژوهش خود پرداخته و مناسب با انتظارات زمان، پاسخ هاى شايسته و تعامل درخور شأن و منزلت برجسته تاريخى خود را ارائه نمايند.
در اين راستا، راه اندازى رشته شيعه شناسى در دانشگاه هاى كشور مى تواند پاسخى شايسته به انتظارات زمان تلقّى گردد. گرايش هاى سه گانه كلام شيعى، تاريخ (ظهور و تطوّر) شيعه، و جامعه شناسى شيعيان مى تواند تا حدّ قابل قبولى جامعيّت، تمركز و روشمندى اين رشته را نشان دهد.
2. تعريف .
شيعه شناسى به رشته اى اطلاق مى شود كه به شيعه ، به عنوان يك كلّ عينى و واقعى مى نگرد و با اين رويكرد از نحوه شكل گيرى آن در تاريخ، چگونگى گسترش آن در ميان اقوام گوناگون، وضعيت فعلى آن در جغرافيايى مسكون، و نيز اصول عقيدتى، آموزه ها، آيين ها، معارف، علوم و دانش هاى اختصاصى آن بحث مى كند. اين رشته، دانشى بین رشته اى بوده، در ميان رشته اللهيات و رشته علوم اجتماعى قرار مى گيرد.
3. دلايل توجيهى راه اندازى اين رشته .
ايجاد رشته شيعه شناسى و مطالعات نظام مند و آكادميك در زمينه جنبه هاى گوناگون جهانِ شيعىِ معاصر امرى كاملا ضرورى به نظر مى رسد، زيرا از يك طرف بيش تر تحقيقات انجام شده در حوزه هاى علميه و دانشكده هاى الهيّات ما، يا آن قدر نظرى و انتزاعى است كه با واقعيت هاى روزمره زندگى شيعيان امروز ارتباطى ندارد، و يا از طرف ديگر اگر هم تجربى و واقعى است، به شيعيان گذشته و جوامع تاريخى تعلق داشته و به زندگى شيعيان عصر حاضر نمى پردازد.
بر اين اساس، مى توان دلايل، زمينه ها و ضرورت هاى تأسيس اين رشته را چنين برشمرد:
1. فقدان اطلاعات دقيق از اوضاع و احوال مردم شناختى، جامعه شناختى جوامع و گروه هاى شيعى جهان.
2. كمبود محسوس منابع مستدل و منطقى در معرفى جنبه هاى گوناگون زندگى شيعيان معاصر.
3. گسترش محسوس درس ها و كرسى هاى شيعه شناسى در بيشتر دانشگاه هاى بزرگ دنيا پس از پيروزى انقلاب اسلامى ايران.
4. تأسيس مراكز مستقل شيعه شناسى در كشورهاى آمريكا، انگلستان، فلسطين اشغالى، ژاپن و ... در يكى دو دهه اخير، كه ايجاد مراكز و رشته هاى دانشگاهى قرينه و هم تراز را در داخل كشور ضرورى مى سازد.
5. فقدان رشته مستقل دانشگاهى در كشور كه به طور متمركز و مرتبط به عرصه مطالعات شيعه شناسانه بپردازد.
6. فقدان پژوهشگرانى كه در مسايل گوناگون مربوط به تاريخ، كلام، و جامعه شناسى جهان شيعه، به صورت تخصصى پژوهش كرده و نظريه هاى كارشناسانه ارائه دهند.
اينك با توجّه به دلايل فوق الذكر، به نظر مى رسد ضرورى است رشته اى با گرايش كلام تأسيس گردد، تا آموزه ها و عقايد شيعيان را مورد آموزش و پژوهش قرار دهد .
4. اهداف كلى اين رشته .
به طور كلى، اين هدف ها از تأسيس رشته شيعه شناسى پى گيرى مى شود:
1. ارائه مستدل، منطقى و معقول عقايد و آموزه هاى شيعى .
2. شناخت و شناساندن پيشينه و مسير تطور تشيع در ميان اقوام مختلف .
3. مطالعه روش مند گروه ها و جوامع شيعى .
4. آشنايى و ارتباط با مراكز و مؤسسات شيعه شناسى عمده جهان براى يافتن بسترهاى مشاركت علمى ـ پژوهشى و نيز نقد و پاسخگويى به اشتباهات احتمالى .
5. تعيين سرفصل هايى مستقل و جديد از مطالعات شيعه شناسى در كنار مطالعات و پژوهش هاى رايج و مرسوم .
6. احياى ميراث فرهنگى گذشته و انديشه هاى مغفول دانشمندان شيعى .
7. معرفى نقش تاريخى شيعيان در تمدن اسلامى و تحولات سياسى، اجتماعى و فكرى جهان اسلام .
8. آسيب شناسى مشكلات و معضلات فكرى و اجتماعى جوامع و گروه هاى معاصر .
9. آشنايى جامع و گسترده با ابعاد گوناگون مردم شناختى و جامعه شناختى جهان تشيع .
10. تحليل و تبيين امكانات، محدوديت ها، و اوضاع و شرايط اجتماعى شيعيان جهان .
11. پرورش هيأت هاى علمى متخصص شيعه شناسى و در نتيجه، تأمين كادر لازم براى اجراى پروژه هاى تحقيقاتى درباره مسايل شيعه .
12. تربيت دانش آموختگانى كه توان تحقيق و تدريس در زمينه مطالعات شيعه شناسى و نيز ارائه مشورت به نهادهاى دينى و حكومتى را متناسب با دنياى جديد داشته باشند .
13. گسترش روحيه مطالعات ميدانى در زمينه موضوعات فرهنگى ـ اجتماعى مربوط به شيعه در ميان طلاب و دانشجويان رشته هاى مرتبط .
5. شرايط پذيرش .
1. طلاب علوم دينى ، كه دست كم رتبه يك (پايه ششم) حوزه را گذرانده، و نيز در يكى از رشته هاى علوم انسانى مدرك كارشناسى داشته باشند .
2. داوطلبین آزمون کارشناسی ارشد اللهیات ( گرایش کلام و فلسفه اسلامی ).
هر دو گروه به شرط قبولی در آزمون مورد نظر ، می توانند در اين رشته شركت كنند .
6. نقش دانش آموختگان و مراكز جذب آن ها .
دانش آموختگان مى توانند به عنوان كارشناس، استاد، پژوهشگر و مشاور، در مراكز زير به خدمت بپردازند:
1. دانشگاه ها .
2. مراكز پژوهشى وابسته به وزارت علوم، تحقيقات و فناورى .
3. مراكز آموزشى و پژوهشى حوزه هاى علميه .
4. وزارت آموزش و پرورش .
5. وزارت امور خارجه .
6. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامى .
7. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى .
8. وزارت اطلاعات .
9. سازمان صدا و سيماى جمهورى اسلامى ايران .
10. سازمان تبليغات اسلامى .
11. سياسى ـ عقيدتى سازمان هاى نظامى و انتظامى.
7. عناوين دروس .
با توجّه به اهداف آموزشى مذكور در بند 4، و با توجه به بندهای ذیل ، عناوين دروس و تعداد واحدهاى این رشته انتخاب شده اند :
1. رعايت ضوابط و مقررّات وزارت علوم، تحقيقات و فنّاورى .
2. مورد توجّه و استفاده قرار دادن طرح ها و برنامه هاى درسى مصوّب .
3. مشاوره و رايزنى با استادان و صاحب نظران حوزوى و دانشگاهى .
4. اولويت دادن به عناوين دروسى كه در دانشگاه هاى ديگر پيشينه آموزشى دارد .
5. اولويت دادن به عناوينى كه منابع آن ها قابل دسترسى مى باشد .
شایان ذکر است که دو گرایش دیگر از این رشته ( تاریخ و جامعه شناسی شیعیان ) با مشخصات کلی فوق الذکر ، و عناوین و سر فصلهای دروس مورد نظر ، بررسی و ساماندهی شده اند اما هنوز به مرحله اجرا نرسیده اند . برای اطلاعات بیشتر به موسسه شیعه شناسی ( www.shistu.org ( مراجعه شود .
ب . عناوین دروس و تعداد واحدها و مشخصات جزیی .
1. تعداد واحدهای مد نظر برای گذراندن در این رشته ، 48 واحد می باشد ( که تعداد واحدهای پیش نیاز ، 16 واحد ، و لازم برای گذراندن برای تمامی شرکت کنندگان می باشد .)
2. عناوین و سر فصل دروس .
1. تاریخ کلام 1 ( کلام غیر شیعه ) .
سر فصل : تاریخ علم کلام . آشنایی با فرقه های شیعی .
2. تاریخ کلام 2 ( کلام شیعه ) .
سر فصل : شیعه اثنا عشری ( دوره های کلام شیعه . متکلمان شیعه . گرایشهای عقلی و نقلی در کلام شیعه . مکاتب کلامی شیعه ) . سایر فرق شیعه .
3. معارف قرآن .
سر فصل : خداشناسی . راه و راهنما شناسی ( نبوت در قرآن . معجزه . وجوه اعجاز قرآن ). انسان شناسی ( آفرینش انسان . روح در قرآن . اختیار انسان . خلافت الهی . معاد ) .
4. احادیث کلامی شیعه .
سر فصل : آشنایی با متون معارفی ( مولف . تاریخ تالیف . ویژگی ها . مانند نهج البلاغه . اصول کافی ). طرح پاره ای از احادیث کلامی از متون نامبرده .
5. کلیات فلسفه اسلامی .
سرفصل : تعریف و موضوع ، غایت فلسفه . مباحث وجود . مباحث ماهیت .
6. نثر جدید عربی .
سرفصل : خواندن و درک مطلب و توجه به نکات مهم به ویژه تفاوتهای عربی جدید با عربی کلاسیک .
شایان ذکر است که دروس فوق الذکر ، پیش نیاز بوده اند .
7. منابع تفکر شیعی .
سر فصل : قرآن ( کیفیت نزول . جمع آوری . فهم قرآن ) . حدیث ( کیفیت تدوین احادیث نبوی . محدثان بزرگ . انواع حدیث ) . عقل ( مفهوم و کارکرد و رابطه با شرع).
اجماع ( مفهوم . سیر تاریخی استناد به اجماع . اجماع در عصر حاضر ) . نقد و بررسی مختصر منابع تفکر سایر مذاهب مانند قیاس .
8. امامت و ولایت .
سر فصل : امامت ( مفهوم . امامت در قرآن . اثبات امامت . حقوق متقابل امام و امت . مهدویت ) . ولایت ( مفهوم . ولایت تشریعی و تکوینی . انواع ولایت . قلمرو ولایت . رابطه با امامت ) .
9. مفهوم و تاریخ پیدایش تشیع .
سر فصل : مفهوم تشیع . حیطه های دلالت مفهومی تشیع ( امامت . ولایت .عصمت). بررسی و نقد دیدگاهها درباره پیدایش تشیع . نقد افسانه عبدالله بن سبا . اهلبیت علیهم السلام در قرآن . مبانی فهم سیره ائمه علیهم السلام . ابعاد سیره ائمه علیهم السلام .
10. فرق شیعه .
سر فصل : تاثیر برداشتهای مختلف از اندیشه امامت در پیدایش فرق . نحوه برخورد ائمه علیهم السلام با فرق و تحلیل حضور شان در آن عصر . مهم ترین فرق شیعی در عصر غیبت ، باقی مانده در تاریخ . تاثیر فکری و فرهنگی و سیاسی فرق بر حیات تشیع .
11. شیعه در جهان امروز .
سر فصل : در جهان اسلام . در جهان غیر اسلام ( اروپا . امریکا . روسیه . آسیا دور . آفریقا . اقیانوسیه) . آئین ها و نمادهای مشترک شیعیان در جهان . برخی از مختصات چشمگیر فرهنگی هر یک از جمعیت های شیعی جهان . مشکلات و مصائب و آلام داخلی و خارجی شیعیان .
12. آموزه های شیعی .
سر فصل : امامت و ولایت ( با طرح مباحث کاملا کلامی ). اختصاصات شیعه ( عدل . معاد جسمانی . خمس . تقیه ).
13. شبهه شناسی .
سر فصل : خاستگاه شیعه . تحریف قرآن . مصحف فاطمه سلام الله علیها . سب صحابه . امامت ( عصمت . توسل . ولایت تکوینی . مهدویت . شفاعت ) . آموزه های شیعه ( بداء . رجعت . تقیه . متعه . سجده بر تربت . ولایت فقیه . خمس ) .
14. اخلاق و عرفان در شیعه .
سر فصل : کلیات ( سرشت علم اخلاق . علوم اخلاقی . تعریف عرفان عملی و نظری . اخلاق و عرفان . تصوف ) . عرفان شیعی ( جایگاه کلام و عرفان در شیعه در مقایسه با کلام و فقه . عرفان در مناجات و روایات ائمه علیهم السلام . مبنای عرفان شیعی . مکاتب عرفان شیعی . جایگاه ائمه علیهم السلام در تصوف . تشیع و تصوف در ادوار مختلف ) . اخلاق در شیعه ( در روایات . سبک های اخلاقی . اخلاق و ادبیات . کتب و اندشمندان ) .
15. شیعه و حکومت ( با تاکید بر نظریه ولایت فقیه ) .
سر فصل : مسایل کلی حکومت ( ضرورت حکومت . مشروعیت . مشروعیت در اسلام ) . حکومت در اسلام . حاکم در حکومت اسلامی . ولایت فقیه ( مفهوم . ادله . پیشینه تاریخی . شرایط و اختیارات ) .
16. شیعه و اندیشه تقریب مذاهب اسلامی .
سر فصل : بیان اندیشه تقریب ( میان شیعه و سنی . میان فرق شیعی ) . مبانی نظری تقریب . متفکران این اندیشه . کیفیت چگونگی شکل گیری چنین اندیشه ای . محدوده و قلمرو اتحاد و اختلاف . نقش تصوف در تقریب . مشترکات فقهی میان مذاهب . برداشتهای تفسیری مشترک . روایات و مشی عملی ائمه علیهم السلام . نقش مصر . نقش انقلاب اسلامی . بررسی روایات سب و لعن . مبانی جریان تخریب و چهرههای مربوطه .
17. مسایل کلامی جدید .
سر فصل : چیستی علم کلام . تجدد در علم کلام . آفات روش شناختی تفکر کلامی معاصر . مسایل جدید کلامی .
18. زبان انگلیسی تخصصی 1 .
سر فصل : خواندن و درک مطلب و توجه به نکات دستوری در متون برگزیده .
19. زبان انگلیسی تخصصی 2 .
سر فصل : خواندن و درک مطلب و توجه به نکات دستوری در متون برگزیده . ( متون برگزیده ، حتی الامکان متون مسشرقین و در مورد مباحث مطرح شده در این رشته باشد ) .
20. پایان نامه تحصیلی . ( ارائه اثری نو در کلام شیعی ) .
در پایان لازم به ذکر است که این نوشتار با مساعدت ریاست و کارکنان موسسه شیعه شناسی انجام شده است . با تشکر فراوان .